ちくわこんぶの数学メモ

私的な覚え書きです

複素対数関数

複素対数関数

{ \displaystyle
\log z = \log \left| z \right| + i \arg z
}

{ \arg z}は,{ z}偏角を返す関数です.

ですが,一般に複素数{ z}偏角{ 2 \pi}増やしたり,減らしたりしても元の複素数と変わりません.

つまり{ z}偏角は?と聞かれても,答えは無限個あります.

正確に言うと,{ \arg z}の解は{ \pm 2 n \pi ( n \in \mathbb{N} )}の自由度があるということです.

ということは,冒頭の複素対数関数は無限個の値を返すことになります.
このような関数を多価関数と呼びます.

では,なぜ対数関数の複素数バージョンは,こんなにも扱いにくそうな形になってしまうのでしょうか.

導出

複素対数関数の定義は,以下のように考えるのが自然です.

{ \displaystyle
\log z = w
\Leftrightarrow
e ^{w} = z
}

{ w = x + i y ( x , y \in \mathbb{R} )}とすると,

{ \displaystyle
e ^{w} = e ^{x + i y}
}
{ \displaystyle
\phantom{e ^{w}} = e ^{x} e ^{i y}
}

{ \displaystyle
e ^{x} e ^{i y} = z
}
という等式について,絶対値と偏角を比較しましょう.

{ \displaystyle
\left| e ^{x} e ^{i y} \right| = e ^{x}
}
{ \displaystyle
\phantom{\left| e ^{x} e ^{i y} \right|} = \left| z \right|
}
なので,両辺対数を取って,
{ \displaystyle
x = \log \left| z \right|
}

{ \displaystyle
\arg e ^{x} e ^{i y} = y
}
{ \displaystyle
\phantom{e ^{x} e ^{i y}} = \arg z
}
よって
{ \displaystyle
y = \arg z
}

以上より,
{ \displaystyle
\log z = w
}
{ \displaystyle
\phantom{\log z} = x + i y
}
{ \displaystyle
\phantom{\log z} = \log \left| z \right| + i \arg z
}

トレミーの定理の証明 複素平面編

トレミーの定理

{ \displaystyle
AB \cdot CD + BC \cdot AD = AC \cdot BD
}
f:id:tikuwakonbu:20170320121244p:plain

今回はこのトレミーの定理を,複素数平面を用いて証明します.

各点{ A , B , C , D}をそれぞれ 複素数平面上の点{ A , B , C , D}と同一視します. つまり以下では{ A , B , C , D}は全て異なる複素数です.

四点は全て同一円周上にあるので,円周角の定理より,
{ \displaystyle
\angle CAB = \angle CDB
}
{ \displaystyle
\mathrm{arg} \left\{ \frac{B - A}{C - A} \right\}
= \mathrm{arg} \left\{ \frac{B - D}{C - D} \right\}
}
{ \displaystyle
\mathrm{arg} \left\{ \frac{B - A}{C - A} \right\}
- \mathrm{arg} \left\{ \frac{B - D}{C - D} \right\} = 0
}
{ \displaystyle
\mathrm{arg} \left\{ \frac{B - A}{C - A} \right\}
+ \mathrm{arg} \left\{ \frac{C - D}{B - D} \right\} = 0
}
{ \displaystyle
\mathrm{arg} \left\{ \frac{B - A}{C - A} \cdot \frac{C - D}{B - D} \right\} = 0
}
つまり,
{ \displaystyle \bf
\frac{B - A}{C - A} \cdot \frac{C - D}{B - D}
} は正の実数ということがわかります.

同様にして,
{ \displaystyle
\angle ADB = \angle ACB
}
から,
{ \displaystyle \bf
\frac{A - D}{B - D} \cdot \frac{B - C}{A - C}
} は正の実数ということもわかります.

正の実数ということは,
{ \displaystyle
\left| \frac{B - A}{C - A} \cdot \frac{C - D}{B - D} \right|
= \left| \frac{B - A}{C - A} \right| \cdot \left| \frac{C - D}{B - D} \right|
}
{ \displaystyle
\phantom{\left| \frac{B - A}{C - A} \cdot \frac{C - D}{B - D} \right|}
= \frac{B - A}{C - A} \cdot \frac{C - D}{B - D}
}
{ \displaystyle
\left| \frac{A - D}{B - D} \cdot \frac{B - C}{A - C} \right|
= \left| \frac{A - D}{B - D} \right| \cdot \left| \frac{B - C}{A - C} \right|
}
{ \displaystyle
\phantom{\left| \frac{A - D}{B - D} \cdot \frac{B - C}{A - C} \right|}
= \frac{A - D}{B - D} \cdot \frac{B - C}{A - C}
}
が成り立ちます.

以上より,
{ \displaystyle
\frac{AB}{AC} \cdot \frac{CD}{BD} + \frac{AD}{BD} \cdot \frac{BC}{AC}
}
{ \displaystyle
= \left| \frac{B - A}{C - A} \right| \cdot \left| \frac{C - D}{B - D} \right|
+ \left| \frac{A - D}{B - D} \right| \cdot \left| \frac{B - C}{A - C} \right|
}
{ \displaystyle
= \frac{B - A}{C - A} \cdot \frac{C - D}{B - D}
+ \frac{A - D}{B - D} \cdot \frac{B - C}{A - C}
}
{ \displaystyle
= \frac{( B - A ) ( C - D ) - ( A - D )(B - C )}{( C - A ) ( B - D )}
}
{ \displaystyle
= 1
}

つまり,
{ \displaystyle
\frac{AB}{AC} \cdot \frac{CD}{BD} + \frac{AD}{BD} \cdot \frac{BC}{AC}
= 1
}
{ \displaystyle
AB \cdot CD + AD \cdot BC = AC \cdot BD
} となります.

sinc関数の広義積分 複素積分編

複素積分を用いて,以下を示します.

{ \displaystyle \Large
\int _{0} ^{\infty} \frac{\sin x}{x} dx = \frac{\pi}{2}
}

導入

次の複素積分を考えましょう.
{ \displaystyle \large
\int _{C} \frac{e ^{i z}}{z} dz \hspace{50pt} \left( 1 \right)
}
コース{ C}は以下の図の{ C _1 , C _2 , C _3 , C _4}の和です.
f:id:tikuwakonbu:20170320001705p:plain

細かく言うと,{ C}たちは以下のように定義しています.
{ \displaystyle
C = C _{1} + C _{2} + C _{3} + C _{4}
}
{ \displaystyle
C _{1} = \{ R e ^{i t} | t \in [ 0 , \pi ] \}
}
{ \displaystyle
C _{2} = \{ ( 1 - t ) ( - R ) + t ( - r ) | t \in [ 0 , 1 ] \}
}
{ \displaystyle
C _{3} = \{ - r e ^{ - i t} | t \in [ 0 , \pi ] \}
}
{ \displaystyle
C _{4} = \{ ( 1 - t ) r + t R | t \in [ 0 , 1 ] \}
}
経路の向きは{ t}の増加方向です.

(1)の右辺

複素関数 { \displaystyle e ^{z}}{ \mathbb{C}} 全域で正則です.よって被積分関数 { \displaystyle \frac{e ^{i z}}{z}} は原点 { 0} のみが特異点で,それ以外の領域 { \mathbb{C} \backslash \{ 0 \}} では正則となります.
コース{ C}には原点が含まれていないため,式(1)の右辺は{ 0}になります.

{ \displaystyle \large
\int _{C} \frac{e ^{i z}}{z} dz = 0
}

{ C _{2} + C _{4}}

ここで,コース{ C _{2}}とコース{ C _{4}}は実軸上なので,実はただの実積分です.

{ \displaystyle
\int _{C _{2}}  \frac{e ^{i z}}{z} dz + \int _{C _{4}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
}

{ \displaystyle
= \int _{- R} ^{- r} \frac{e ^{i x}}{x} dx + \int _{r} ^{R} \frac{e ^{i x}}{x} dx
}

{ \displaystyle
= \int _{R} ^{r} \frac{e ^{- i x}}{- x} ( - dx) + \int _{r} ^{R} \frac{e ^{i x}}{x} dx
}

{ \displaystyle
= \int _{R} ^{r} \frac{e ^{- i x}}{x} dx + \int _{r} ^{R} \frac{e ^{i x}}{x} dx
}

{ \displaystyle
= \int _{r} ^{R} \frac{e ^{i x} - e ^{- i x}}{x} dx
}

{ \displaystyle
= \int _{r} ^{R} \frac{e ^{i x} - e ^{- i x}}{2 i} \frac{2 i}{x} dx
}

{ \displaystyle
= 2 i \int _{r} ^{R} \frac{\sin x}{x} dx
}

{ \displaystyle
= 2 i I ( r , R)
}

ここで,最後に積分値を文字で置いたのは
{ \displaystyle
\int _{0} ^{\infty} \frac{\sin x}{x} dx =
\lim _{(r , R) \to (0 , \infty)} I (r , R)
}
と表されるからです.
これは目標の式と同じですね.

{ C _{1}}

この項では以下の重要な定理を用います.

{ l ( C )}を曲線{ C}の長さ,{ C}上で { \displaystyle
\left| f ( z ) \right| \leq M \in \mathbb{R}
} のとき,
{ \displaystyle
\left| \int _{C} f ( z ) dz \right| \leq M \cdot l ( C )
}

この定理は,以下の実積分の定理

{ f ( x ) \leq M}のとき,
{ \displaystyle
\int _{a} ^{b} f ( x ) dx \leq M ( b - a )
}

を複素積分に拡張したものになっています.
f:id:tikuwakonbu:20170320023512p:plain

では, { \displaystyle
\int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
} にこの定理を適用してみましょう.
{ C _{1}}上では{ z = R e ^{i t}}と表されるので,
{ \displaystyle
\left| z \right| = R
} です.

また,{ x , y \in \mathbb{R} , y \geq 0}を用いて{ z = x + i y}と表すと,
{ \displaystyle
e ^{i z} = e ^{ - y + i x}
}より,
{ \displaystyle
\left| e ^{i z} \right |= \left| e ^{ - y } e ^{ i x} \right|
}
{ \displaystyle
\phantom{ \left| e ^{i z} \right| } = e ^{ - y }
}
よって定理より,
{ \displaystyle
\left| \int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz \right| \leq \frac{e ^{- y}}{R} \cdot \pi R
}
{ \displaystyle
\phantom{\left| \int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz \right|} = \frac{\pi}{e ^{y}}
}
ここで,{ R \to \infty}のとき{ y \to \infty}なので,
{ \displaystyle
\left| \int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz \right| \leq \frac{\pi}{e ^{y}} \to 0
} です.
つまり,
{ \displaystyle \large
\int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz \to 0 ( R \to \infty )
}
がわかります.

{ C _{3}}

{ C _{3}}は時計回りで計算しにくいので,反時計回りの
{ C' _{3} = - C _{3}}
{ \phantom{C' _{3}} = \{ r e ^{i t} | t \in [ 0 , \pi ] \} }
を使って考えます.
もちろん, { \displaystyle
\int _{C' _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz = - \int _{C _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
} です.

複素指数関数{ e ^{z}}の定義を確認してみましょう.

{ \displaystyle
e ^{z} = \sum _{k = 0} ^{\infty} \frac{z ^{k}}{k !}
}

これを被積分関数 { \displaystyle
\frac{e ^{i z}}{z}
} に代入してみます.
{ \displaystyle
\frac{e ^{i z}}{z} = \sum _{k = 0} ^{\infty} \frac{i ^{k} z ^{k - 1}}{k !}
}

{ k}について場合分けするために,
{ \displaystyle
a _{k} = \frac{i ^{k} z ^{k - 1}}{k !}
}
と置きます.

{ C' _{3}}上では{ z = r e ^{i t}}と表されるので,
{ \displaystyle
\frac{dz}{dt} = i r e ^{i t}
} なので,
{ \displaystyle
\int _{C' _{3}} a _{k} = \int _{C' _{3}} \frac{i ^{k} z ^{k - 1}}{k !} dz
}
{ \displaystyle
\phantom{\int _{C' _{3}} a _{k}} = \int _{0} ^{\pi} \frac{i ^{k} ( r e ^{i t} ) ^{k - 1}}{k !} i r e ^{i t} dt
}
{ \displaystyle
\phantom{\int _{C' _{3}} a _{k}} = \frac{i ^{k + 1} r ^{k}}{k !} \int _{0} ^{\pi} e ^{i k t} dt
}

  • { k = 0}の場合
    { \displaystyle
\int _{C' _{3}} a _{0} = i \int _{0} ^{\pi} dt
}
    { \displaystyle
\phantom{\int _{C' _{3}} a _{k}} = i \pi
}

  • { k \neq 0}の場合
    { \displaystyle
\int _{C' _{3}} a _{k} = \frac{i ^{k + 1} r ^{k}}{k !} \int _{0} ^{\pi} e ^{i k t} dt
}
    { \displaystyle
\phantom{\int _{C' _{3}} a _{k}} = \frac{i ^{k + 1} r ^{k}}{k !} \left[ \frac{e ^{i k t}}{i k} \right] _{0} ^{\pi}
}
    { \displaystyle
\phantom{\int _{C' _{3}} a _{k}} = \frac{i ^{k} r ^{k}}{k \cdot k !} \left[ e ^{i k t} \right] _{0} ^{\pi}
}
    { \displaystyle
\phantom{\int _{C' _{3}} a _{k}} = \frac{i ^{k} r ^{k}}{k \cdot k !} \left\{ ( - 1 ) ^{k} - 1 \right\}
}

以上より,

{ \displaystyle
\lim _{r \to 0} \int _{C' _{3}} a _{k} =
\begin{cases}
i \pi & ( k = 0) \\
0 & ( k \neq 0 )
\end{cases}
}

よって,
{ \displaystyle
\lim _{r \to 0} \int _{C _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
= - \lim _{r \to 0} \int _{C' _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
}
{ \displaystyle
\phantom{\lim _{r \to 0} \int _{C _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz}
= - \lim _{r \to 0} \int _{C' _{3}} \sum _{k = 0} ^{\infty} a _{k} dz
}
{ \displaystyle
\phantom{\lim _{r \to 0} \int _{C _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz}
= - \sum _{k = 0} ^{\infty} \left( \lim _{r \to 0} \int _{C' _{3}} a _{k} dz \right)
}
{ \displaystyle
\phantom{\lim _{r \to 0} \int _{C _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz}
= - i \pi
}

{ C}

以上のことをまとめます.

{ \displaystyle
\begin{eqnarray}
\int _{C} \frac{e ^{i z}}{z} dz & = & 0
\\
\int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
+ \int _{C _{2}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
+ \int _{C _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
+ \int _{C _{4}} \frac{e ^{i z}}{z} dz & = & 0
\\
\int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
- \int _{C' _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
+ 2 i \int _{r} ^{R} \frac{\sin x}{x} dx & = & 0
\\
2 i \int _{r} ^{R} \frac{\sin x}{x} dx & = &
\int _{C' _{3}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
- \int _{C _{1}} \frac{e ^{i z}}{z} dz
\\
\lim _{( r , R ) \to ( 0 , \infty)} 2 i \int _{r} ^{R} \frac{\sin x}{x} dx & = &
i \pi - 0
\\
2 i \int _{0} ^{\infty} \frac{\sin x}{x} dx & = &
i \pi
\\
\int _{0} ^{\infty} \frac{\sin x}{x} dx & = & \frac{\pi}{2}
\end{eqnarray}
}